این سوره هزار و ده حرفست، دویست و پنجاه و پنج کلمت، پنجاه و شش آیت.
جمله به مکه فرو آمده باجماع مفسران. و درین سوره یک آیت منسوخ است: ذرْنی و منْ خلقْت وحیدا در شأن ولید بن المغیرة فرو آمد، على الخصوص، پس حکم آن عام گشت در ولید و در غیر او، آن گه منسوخ گشت بآیت سیف. و عن ابى ابن کعب قال: قال رسول الله (ص): «من قرأ یا أیها الْمدثر اعطى من الاجر عشر حسنات بعدد من صدق بمحمد و کذب به».
یا أیها الْمدثر هذا خطاب النبی (ص) و الْمدثر المتدثر ادغم التاء فی الدال لقرب مخرجیهما. و السبب فیه
ان رسول الله (ص) کان یذهب الى حراء قبل النبوة، فلما رأى جبرئیل (ع) فی الهواء اول ما بدا له رجع الى بیت خدیجة و قال: «دثرونى دثرونى» فتدثر بثوبه.
قیل: القى علیه قطیفة فنزل جبرئیل و قال: یا أیها الْمدثر بثیابه.
و هذه السورة من اوائل ما انزل من القرآن. قال یحیى بن ابى کثیر: سألت ابا سلمة بن عبد الرحمن عن اول ما نزل من القرآن. فقال: یا أیها الْمدثر قلت: یقولون: «اقْرأْ باسْم ربک الذی خلق»؟!.
فقال ابو سلمة: سألت جابر بن عبد الله عن ذلک. قلت له: مثل الذى قلت، فقال جابر: لا احدثک الا ما حدثنا رسول الله (ص)، قال: جاورت بحراء شهرا فلما قضیت جوارى هبطت فنودیت، فنظرت عن یمینى فلم ار شیئا. و نظرت عن شمالى فلم ار شیئا. و نظرت خلفى فلم ار شیئا، فرفعت رأسى فاذا هو على العرش فی الهواء.
قال اهل التفسیر یعنى جبرئیل (ع). و فی بعض الروایات رفعت رأسى فاذا الرب عز و جل على العرش فاتیت خدیجة فقلت: «دثرونى دثرونى» قال: فدثرونى فنزلت یا أیها الْمدثر و عن ابن شهاب قال: سمعت ابا سلمة، قال: اخبرنى جابر بن عبد الله انه سمع رسول الله (ص) یحدث عن فترة الوحى: «فبینا انا امشى سمعت صوتا من السماء فرفعت بصرى، فاذا الملک الذى جاءنى بحراء قاعد على کرسى بین السماء و الارض فجئت منه رعبا حتى هویت الى الارض، فجئت اهلى فقلت: زملونى زملونى، فزملونى فانزل الله یا أیها الْمدثر قمْ فأنْذرْ الى قوله: فاهْجرْ.
قیل: معناه لا تنم عما امرتک به و لا تستعمل الهوینا فیه بل قم و ارفض الراحة و بلغ الرسالة و انذر الکفرة موضع المخافة مما هم علیه لیتقوه بطاعتى و انذرهم عذاب الله و وقایعه فی الامم الخالیة. و قیل: اشتقاق المدثر من الدثار و هو الثوب على البدن و الشعار ما تحته، فکانه لما آذاه قریش رجع الى بیت خدیجة فتدثر بثیابه استراحة الى النوم من الغم. فقیل له: ایها الطالب صرف الاذى بالدثار اطلبه بالانذار. و قال عکرمة: یا أیها الْمدثر بالنبوة و اثقالها قد تدثرت هذا الامر فقم به.
و ربک فکبرْ ایاه فقدس و شأنه فعظم حتى یصغر عندک فی عظمته العدو و کیده و ما یعبد دونه.
و ثیابک فطهرْ قال قتادة و مجاهد: اى نفسک فطهر من الذنب، فکنى عن النفس بالثوب و هذا فی کلام العرب کثیر. یقال فی وصف الرجل بالصدق و الوفاء: انه طاهر الثیاب، و لمن غدر: انه لدنس الثیاب. قال الشاعر:
و انى بحمد الله لا ثوب فاجر
ضخم الدسیعة من ذوابة هاشم
لبست و لا من غدرة اتقنع
قدما تازر بالمکارم و ارتدى.
و قال آخر یمدح رسول الله (ص):
و من هذا الباب
قول رسول الله (ص): «الکبریاء رداوه، و العظمة ازاره»، و قال صلى الله علیه و سلم: «سبحان من تعطف بالعز»
و العطاف الرداء. و سئل ابن عباس عن قوله تعالى: و ثیابک فطهرْ فقال: لا تلبسها على معصیة و لا على غدر. و قال ابى بن کعب لا تلبسها على غدر و لا على ظلم و لا اثم، البسها و انت بر طاهر و قال الضحاک: و ثیابک فطهرْ اى عملک فاصلح، و فی الخبر عن النبی صلى الله علیه و سلم: «یحشر المرء فی ثوبیه اللذین مات فیهما»
یعنى: عمله الصالح او الطالح. و قال سعید بن جبیر: کنى بالثیاب عن القلب، و المعنى: و قلبک و نیتک فطهر عما سوى الله. و قال الحسن: معناه: و خلقک فحسن، و فی الخبر: «حسن خلقک و لو مع الکفار تدخل مداخل الأبرار».
و قیل: معناه: و اهلک فطهرهم من الخطایا بالوعظ و التأدیب، و العرب تسمى الاهل ثوبا و لباسا، قال الله تعالى: هن لباس لکمْ و أنْتمْ لباس لهن. و قال ابن سیرین و ابن زید امر بتطهیر الثیاب من النجاسات التى لا یجوز الصلاة معها و ذلک ان المشرکین کانوا لا یتطهرون و لا یطهرون ثیابهم. و قال طاوس: معناه: و ثیابک فقصر. فان تقصیر الثیاب تطهیر لها. قوله: و الرجْز فاهْجرْ. قرأ ابو جعفر و حفص عن عاصم و یعقوب و الرجْز بضم الراء و قرأ الآخرون بکسرها. و هما لغتان بمعنى واحد، و المراد بالرجز: الاوثان، اى اهجرها و لا تقربها. و قیل: الرجْز بالضم: الاوثان، و بالکسر: العذاب، اى اجتنب المعاصى و کل ما یقضى الى العذاب. و قیل: الرجز الشیطان اى لا تطعه.
و لا تمْننْ تسْتکْثر اى لا تعط عطیة لتعطى اکثر منها و هذا نهى تحریم للنبى (ص) خاصة و لغیره على جهة الندب و الاستحباب: و قیل: معناه: لا تستکثر عملک فتکون منانا به، انما عملک من الله منة علیک، و قیل: لا تمنن بالنبوة على الناس فتأخذ علیها اجرا و عرضا من الدنیا. و قیل: لا تضعف ان تستکثر من الخیر. دلیله قراءة ابن مسعود: و لا تمنن ان تستکثر.
و لربک فاصْبرْ اى فاصبر على طاعته و اوامره و نواهیه لاجل ثواب الله. و قیل: فاصبر على ما اوذیت فی ذات الله، و قیل: لوعد الله و لوجه الله. فاصبر على اداء الرسالة و تعلیم الحق. و قیل: فاصبر تحت موارد القضاء لاجل الله.
فإذا نقر فی الناقور اى نفخ فی الصور و هو القرن الذى ینفخ فیه اسرافیل یعنى النفخة الثانیة التى یحیى عندها الناس فذلک یعنى ذلک النفخ.
یوْمئذ یعنى: یوم القیامة یوْم عسیر شدید على الکافرین یعسر فیه الامر علیهم غیر یسیر غیر هین.
ذرْنی و منْ خلقْت وحیدا نزلت فی الولید بن المغیرة المخزومى، اى لا تهتم لاجله و کل امره الى و قوله: خلقْت وحیدا. فیه وجهان. احدهما: خلقته وحدى لم یشارکنى فی خلقه احد فیکون وحیدا نصبا على الحال. و الثانی، خلقته وحده لا ناصر له معه و لا مال له و لا ولد. فیکون نصبا بوقوع الخلق علیه. و قیل: وحیدا لغیر رشدة کما نزل فیه زنیم اى ملحق بالقوم لیس منهم. و قال «الحسن» کان یسمى الوحید فی قومه.
و جعلْت له مالا ممْدودا اى کثیرا له مدد یأتى شیئا بعد شىء من العروض و الذهب و بساتینه التى بالطائف. قال مقاتل: کان له بستان بالطائف لا تنقطع ثمارها شتاء و لا صیفا. و قیل: المال الممدود: الانعام تنمى بالنتاج و تمدد فی الارض بالرعى. و قیل: ارض مغلة لا تنقضى لها غلة حتى تأتى لها اخرى.
و بنین شهودا اى حضورا معه بمکة یستمتع برویتهم و یستمتعون به لا یغیبون عنه فی طلب المعاش لغناه. و قیل: «شهودا» اى نجباء یشهدون مواضع الفخار و بقاع النزال اذا ذکر ذکروا معه و کانوا عشرة. و قال مقاتل: کانوا سبعة، و هم الولید بن الولید، و خالد، و عمارة، و هشام، و العاص، و قیس، و عبد شمس اسلم منهم ثلاثة: خالد، و هشام، و عمارة.
و مهدْت له تمْهیدا اى بسطت له من العیش و طول العمر فی صحة من البدن مع الریاسة فی قومه. و قیل: التمهید تسهیل التصرف فی الامور.
ثم یطْمع تقدیره فعاند و کفر ثم یطْمع أنْ أزید فحذف لان اول الکلام یدل علیه، اى یطمع ان ادخله الجنة، و قیل: یطمع ان ازیده من المال و الولد.
«کلا» ردع و زجر، اى لا یجمع له بعد الیوم بین الکفر و المزید من النعم فلم یزل بعد نزول هذه الآیات فی نقصان من المال و الجاه و الولد و مات فقیرا.
إنه کان لآیاتنا عنیدا معاندا جاحدا لها.
سأرْهقه صعودا الارهاق التحمیل و التکلیف و الصعود العذاب الشاق، و المعنى: ساکلفه مشقة من العذاب لا راحة فیها. و فی الخبر یکلف ان یصعد عقبة فی النار ملساء، فاذا وضع یده علیها ذابت، فاذا رفعها عادت، و اذا وضع رجله ذابت، و اذا رفعها عادت. و قیل: یجذب من امامه بسلاسل الحدید. و یضرب من خلفه بمقامع الحدید، فیصعدها فی اربعین عاما، فاذا بلغ ذروتها رمى به الى اسفلها فذلک دابه ابدا.
إنه فکر و قدر سبب نزول این آیات بقول مفسران آن بود که: جبرئیل (ع) فرو آمد و سورة حم تنْزیل الْکتاب من الله الْعزیز الْعلیم غافر الذنْب و قابل التوْب الى قوله: إلیْه الْمصیر فرو آورد، و رسول خدا (ص) در مسجد باز میخواند و ولید مغیرة قراءت رسول (ص) مىشنید. رسول چون بدانست که ولید مىنیوشد آواز برکشید و آیت باز میخواند. ولید را آن عجب آمد، بقوم خویش بنى مخزوم باز گشت، سرگردان و متحیر، ایشان را گفت: و الله که از محمد این ساعت سخنى شنیدم که نه سخن آدمیان بود و نه سخن پریان، نه هیچ بشر طاقت دارد که چنان سخنان گوید، ان له لحلاوة و ان علیه لطلاوة و ان اعلاه لمثمر و ان اسفله لمعذق و انه یعلو و ما یعلى.
شیرین سخنى پر آفرین! سخنى که آن را شکوهى است و رونقى. بالاش چون درخت میوه دار زیرش چون چشمه آب حیات. بر هر سخنى بالا افتد و هیچ سخن بر بالاى وى نرسد. آن گه سرگردان بخانه خویش باز شد. قریش گفتند: و الله که ولید صابى گشت، و او مهتر قریش است، اکنون همه قریش صابى شوند، دین خود بگذارند و بدین محمد باز گردند. و کان یقال للولید ریحانة قریش. این خبر به بو جهل رسید، برخاست و بیامد غمگین و اندوهگن. ولید گفت: ما لى اراک حزینا یا بن اخى؟ چه افتادست که ترا بس حزین و غمگین مىبینم؟ بو جهل گفت: و ما یمنعنى ان لا احزن؟
چرا غمگین نباشم و قریش میگویند: تو سخنان محمد را پسند میدهى و آن را بزرگ میدارى و ثنا مىگویى تا از فضله طعام ایشان بهرهاى بردارى! اگر چنین است تا هم قریش فراهم شوند و ترا کفایتى حاصل کنند، تا از طعام ایشان بى نیاز شوى؟! ولید چون این سخن از بو جهل بشنید، در خشم شد گفت: الم تعلم قریش انى من اکثرهم مالا و ولدا؟ قریش را معلوم نیست که در عرب از من توانگرتر بمال و فرزند کس نیست؟ ده فرزند دارم هر یکى کان سخاوت و معدن جود و این اصحاب محمد خود هرگز از طعام سیر نشوند و از فقر وفاقه هرگز نیاسایند، چه صورت بندد که ایشان را فضله طعام بود تا بدیگرى دهند! پس هر دو برخاستند و بانجمن قریش شدند. ولید گفت: شما که قریش اید بدانید که حال و کار این محمد در عرب منتشر گشت و موسم نزدیک است. عرب آیند و از حال وى پرسند، جواب ایشان چه خواهید داد؟ اگر گوئید دیوانه است، شما را دروغ زن کنند، که سخن وى سخن عاقلان است و از جنون در وى هیچیز نیست، و اگر گوئید شاعر است، عرب شعر نیکو دانند و شناسند، دانند که سخن وى شعر نیست و شما دروغ زن شوید. و اگر گوئید کاهن است، ایشان دانند که در سخن کاهنان ذکر الله نبود و ان شاء الله نگویند و محمد ان شاء الله بسیار گوید. و اگر گوئید کذاب است ایشان قبول نکنند که از محمد هرگز دروغ نشنیدهاند و در عرب معروفست که هرگز دروغ نگوید، پس قریش گفتند: اکنون راى تو چیست؟ یا ابا المغیرة؟ تو چه گویى و سخنان وى بر چه نهى؟ او در خود افتاد و تفکر میکرد و با خود میانداخت که در کار وى چه تقدیر کند و چه گوید؟! اینست که رب العالمین گفت: إنه فکر و قدر تفکر فی نفسه ما یقول فیه و قدر فی نفسه ما ذا یمکنه ان یقول فیه. و فی القرآن قال الله عز و جل: فقتل اى لعن و عذب و عوقب کیْف قدر.
ثم قتل کیْف قدر استفهام على وجه التعجیب و الانکار، و التکرار للتأکید.
و قیل: احدهما لتقدیره القول فی محمد و الثانی لتقدیره و القول فی القرآن. و قیل احدهما لنفیه عنه الجنون و الکهانة و الشعر و الکذب لا على وجه قصد به الایمان و الثانی لاثبات صفة السحر له.
ثم نظر فیما قدر معجبا بذلک نظرة تفکر.
ثم عبس و بسر اى قبض ما بین عینیه و اظهر الکراهیة فی وجهه حیث عجز عن القول فیهما. و قیل: تکرها فی وجوه المومنین.
ثم أدْبر اى ولى الى قومه و اسْتکْبر اى تکبر عن الایمان.
فقال إنْ هذا إلا سحْر یوْثر اى ما هذا الذى یقوله محمدا الا سحر یروى، اى یأثره قوم عن قوم. قالوا له: و ما السحر؟ قال: شىء یکون فی الناس عن علمه فرق به بین المرء و زوجه، اما رأیتموه فرق بین فلان و اهله، و بین فلان و ولده و بین فلان و اخیه و بین فلان و موالیه، فذلک قوله: إنْ هذا إلا سحْر یوْثر. و ابو نهیکة یأتیه به من مسیلمة الکذاب. و قیل: یرویه محمد عن جبیر و یسار و قیل عن اهل بابل.
إنْ هذا إلا قوْل الْبشر اى ما هذا الا قول البشر تعلمه من غلام رومى یکنى ابا نهیک کقوله: «إنما یعلمه بشر» قال الله تعالى: سأصْلیه سقر سقر اسم من اسماء جهنم. و قیل: اسم للدرک الرابع منها و اشتقاقه من سقرته الشمس، اى اذا بته.
و ما أدْراک ما سقر تفخیم لشأنها.
لا تبْقی و لا تذر اى لا تبقى لحما و لا تذر عظما الا اکلته و حطمته.
و قیل: لا تبقى حیا و لا تذر میتا کقوله: «لا یموت فیها و لا یحْیى».
لواحة للْبشر اى مسودة لها. و قیل: تحرق الجلد حتى تسوده و البشر جمع بشرة و هی ظاهر الجلد. یقال: لاحته الشمس و لوحته اذا غیرته.
قال ابن کیسان: تلوح لهم جهنم حتى یروها عیانا کقوله: «و برزت الْجحیم للْغاوین».علیْها تسْعة عشر اى على سقر من الخزنة تسعة عشر، و قیل: تسعة عشر صنفا من الملائکة، و قیل: تسعة عشر صنفا منهم. و قیل: تسعة عشر ملکا مالک و معه ثمانیة عشر جاء فی الاثر اعینهم کالبرق الخاطف و انیابهم کالصیاصى یخرج لهب النار من افواههم ما بین منکبى احدهم مسیرة سنة نزعت منهم الرحمة، یرفع احدهم سبعین الفا فیرمیهم حیث اراد من جهنم. و قال عمرو بن دینار: ان واحدا منهم یدفع بالدفعة الواحدة فی جهنم اکثر من ربیعة و مضر. فلما نزلت هذه الآیة قال ابو جهل: زعم ابن ابى کبشة ان خزنة النار تسعة عشر و انتم الدهماء أ فیعجز کل عشرة منکم ان یبطشوا بواحد من خزنة جهنم. فقال ابو الاشدین کلدة بن خلف الجمحى، و کان یوصف بالقوة: انا اکفیکم منهم سبعة عشر عشرة على ظهرى و سبعة على بطنى فاکفونى انتم اثنین، و روى انه قال: انا امشى بین ایدیکم على الصراط فارفع عشرة بمنکبى الایمن و تسعة بمنکبى الایسر فی النار و نمضى ندخل الجنة فانزل الله عز و جل: و ما جعلْنا أصْحاب النار اى خزنة اصحاب النار، فحذف المضاف الى ملائکة لا رجالا آدمیین فمن ذا الذى یغلب الملائکة و الواحد منهم یأخذ ارواح جمیع الخلق. و للواحد منهم قوة الثقلین، هذا کقوله: «علیْها ملائکة غلاظ شداد» و ما جعلْنا عدتهمْ اى عددهم فی القلة إلا فتْنة للذین کفروا اى ضلالة لهم حتى قالوا فیهم ما قالوا. و قیل: محنة لیظهر ما یقول کل واحد منهم و یعتقده.
لیسْتیْقن الذین أوتوا الْکتاب لانه مکتوب فی التورات و الانجیل ان خزنة جهنم تسعة عشر. و قیل: لیستیقنوا ان محمدا نبى صادق حین اخبرهم بما یوافق کتبهم و هو امى لا یکتب و لا یقرأ من الکتاب. و یزْداد الذین آمنوا إیمانا یعنى: من آمن من اهل الکتاب یزدادون تصدیقا بمحمد (ص) و یزدادوا یقینا الى یقینهم و لا یرْتاب الذین أوتوا الْکتاب و الْموْمنون اى لا یشکوا فی ان عددهم على ما اخبر به محمد (ص) عن الوحى و ان القرآن وافق ما فی کتابهم.
و لیقول الذین فی قلوبهمْ مرض اى شک و نفاق. و قال الحسین بن الفضل: المرض فی هذه الآیة الخلاف لا النفاق لان السورة مکیة و لم یکن حینئذ نفاق. و الْکافرون ما ذا أراد الله بهذا مثلا انما قالوا مشرکو مکة و لیس فی الآیة مثل و لکنهم استغربوا هذا العدد فقالوا: لعله مثل مضروب و فی تخصیص خزنة النار بهذا العدد اقوال، احدها: ان جهنم اطباق سبعة و مالک خازن النار فی الطبقة الاولى و فیها المذنبون من المومنین فیرفق بهم الى ان یخلصهم الله منها ثم فی کل طبقة منها ثلاثة منهم یعذبون اهلها بانواع العذاب و مجموعهم تسعة عشر، الثانی بسم الله الرحمن الرحیم تسعة عشر حرفا. و عدد الزبانیة تسعة عشر ملکا فیدفع المومن بکل حرف منها واحدا منهم و قد سبقت رحمته غضبه. الثالث ان ساعات اللیل و النهار اربع و عشرون ساعة، خمس منها جعلت للصلوات الخمس و بقیت تسع عشرة ساعة فمن ضیعها عذب بتسعة عشر ملکا فی النار و من حفظها بذکر الله ذبت کل ساعة عنه ملکا منهم. الرابع جعل الله اوتاد الارض و هى الجبال تسعة عشر جبلا کذلک جعل اوتاد النار تسعة عشر ملکا. و زعم هذا القائل ان جبال الارض تسعة عشر و الباقى تشعب عنها و قد عدت جبال الارض المتشعبة عنها فبلغت مائة و تسعین جبلا.
کذلک اى کما اضل الله من انکر عدد الخزنة و هدى من صدق.
کذلک یضل الله منْ یشاء و یهْدی منْ یشاء و ما یعْلم جنود ربک إلا هو قال مقاتل: هذا جواب ابو جهل حین قال: اما لمحمد اعوان الا تسعة عشر.
قال عطاء: و ما یعْلم جنود ربک إلا هو، یعنى: من الملائکة الذین خلقهم لتعذب اهل النار لا یعلم عدتهم الا الله، و المعنى: ان تسعة عشرهم خزنة النار و لهم من الاعوان و الجنود من الملائکة ما لا یعلمهم الا الله عز و جل، و قیل: لا یعلم جمیع الخلائق کنههم و کیفیتهم و کمیتهم الا الله عز و جل. یروى فی بعض الاخبار: ان الآدمیین مائة و خمسة و عشرون صنفا: مائة منهم فی بلاد الهند و منهم یأجوج و مأجوج و تاریس و منسک. لا یعلم عددهم الا الله. کلهم کفار و مصیرهم الى النار. و اثنا عشر صنفا فی بلاد الروم. منهم: النسطوریة، و الیعقوبیة و الملکائیة کلهم کفار و مصیرهم الى النار و ستة اصناف فی ناحیة المشرق منهم: الترک خاقان و خلج و خزر و صقلاب و الروس و غور کلهم کفار و مصیرهم الى النار. و ستة اصناف فی ناحیة المغرب، منهم الزنج و الحبش، و النوبة و النبطیة کلهم کفار و مصیرهم الى النار. و بقى جزء واحد و هم المومنون فالمومنون فی الکفار کشعرة بیضاء فی جنب ثور اسود، ثم جمیع الآدمیین فی الجن جزء واحد من عشرة اجزاء ثم جمیع الآدمیین و الجن فی الشیاطین جزء واحد من عشرة اجزاء ثم جمیع الآدمیین و الجن و الشیاطین فی ملائکة السماء الدنیا جزء من عشرة اجزاء. ثم جمیع ما ذکرنا مع ملائکة السماء الدنیا فی ملائکة السماء الثانیة جزء من عشرة اجزاء حتى یبلغ سبع سماوات ثم جمیع الآدمیین و الجن و الشیاطین و ملائکة سبع سماوات فی الزبانیة جزء من عشرة اجزاء ثم هولاء کلهم فی ملائکة الرحمة جزء من عشرة اجزاء ثم هولاء فی الکروبیین جزء من عشرة اجزاء ثم فی الروحانیین جزء من عشرة اجزاء، ثم فی الحافین جزء من عشرة اجزاء ثم هولاء فی الروح، و هم جنس من الملائکة جزء من عشرة اجزاء. هذا قول کعب الاحبار فقیل لکعب: ذکرت جنود الله. و قال تعالى: و ما یعْلم جنود ربک إلا هو فضحک کعب و قال: این انت؟ من قوله تعالى: و یخْلق ما لا تعْلمون فخلق فوقنا خلقا لا یراهم احد و خلق تحتنا خلقا لا یراهم احد، و فی البر و البحر خلق لا یراهم احد ثم رجع الى ذکر سقر فقال. و ما هی یعنى: النار إلا ذکْرى للْبشر اى: الا تذکرة و عظة للخلق. و قیل: یرید بها النار التى فی الدنیا اى خلقت النار فی الدنیا عبرة و تذکرة تذکر بها النار فی الآخرة.
و قیل: یعنى الجنود ذکرى للبشر لیس ان الله یحتاج الى ناصر و معین، تعالى عن ذلک.
کلا ردع لمن زعم ان جنوده لحاجته الیهم. و قیل: ردع لمن زعم انه یکفى امر الخزنة فیخرج منها و هو ابو جهل و ابو الاشدین. و قیل: معنى «کلا» اى حقا «و الْقمر» اقسم بالقمر یعنى: الهلال بعد ثالثه.
و اللیْل إذْ أدْبر قرأ نافع و حمزة و حفص و یعقوب «اذ» بغیر الف «ادبر» بالالف. و قرأ الآخرون «اذا» بالالف «دبر» بلا الف. و دبر و ادبر لغتان. یقال: دبر اللیل و ادبر اذا ولى ذاهبا. و قیل: دبر انقضى و ادبر اى اخذ فی الادبار. و قیل: دبر جاء بعد النهار و فی دبره یقال: دبرنى فلان و خلفنى، اى جاء بعدى و خلفى.
و الصبْح إذا أسْفر اى أضاء و تبین انها، یعنى: ان سقر لاحدى الکبر و الکبر العظائم واحدتها الکبرى و هی جماعة اطباق النار جهنم ثم لظى، ثم الحطمة، ثم السعیر. ثم سقر، ثم الجحیم، ثم هاویة، و قیل: ان درکة سقر و النار المذکورة لاحد الدواهى و انها لکبیرة العذاب و قیل: ان هذه الآیة لاحدى الکبر بذکر الیم عذاب الله. و قیل: ان تکذیبهم لمحمد (ص) لاحدى الکبر، اى لکبیرة من الکبائر.
نذیرا للْبشر اى النار لاحدى الکبر فی حال الانذار و التخویف للبشر و انما ذکر النذیر لانه اراد به العذاب و یجوز ان یکون من باب النسبة، اى ذات انذار لهم، کقولهم: امرأة طالق. و قیل: ان نذیرا متعلق باول السورة على معنى: یا أیها الْمدثر قم نذیرا اى منذرا للبشر.
لمنْ شاء بدل من قوله للبشر منْکمْ أنْ یتقدم فی الخیر و الطاعة أوْ یتأخر عنها فی الشر و المعصیة و المعنى: ان الانذار قد حصل لکل واحد ممن آمن او کفر. و قیل: المشیة متصلة بالله، اى لمن شاء الله أنْ یتقدم أوْ یتأخر.
و هذا تهدید من الله و اعلام ان من تقدم الى الایمان لمحمد (ص) جوزى بثواب لا ینقطع و من تأخر عن الطاعة و کذب محمدا عوقب عقابا لا ینقطع.
کل نفْس بما کسبتْ رهینة اى مرتهنة فی النار بکسبها مأخوذة بعملها و قیل: عند الحساب مرهونة بعملها اما یخلصها و اما یوبقها ثم استثنى فقال: إلا أصْحاب الْیمین فانهم لیسوا مرتهنین بذنوبهم فی النار و لکن یغفرها الله لهم و هم الذین کانوا على یمین آدم یوم المیثاق حین قال لهم الله: هولاء فی الجنة و لا ابالى. و قیل: هم الذین یعطون کتبهم بایمانهم. و قال الحسن: هم المسلمون المخلصون. و قال على بن ابى طالب (ع): هم اطفال المسلمین.
و قال ابن عباس: هم الملائکة. و قیل: کل نفس مأخوذة بکسبها من خیر او شر الا من اعتمد على الفضل.
فکل من اعتمد على الکسب فهو رهین به. و من اعتمد على الفضل فهو غیر مأخوذ.
فی جنات یتساءلون عن الْمجْرمین اى یسألون الملائکة. و الملائکة یسألون المجرمین: ما سلککمْ فی سقر اى ما ادخلکم فی سقر فاجابوا.
و قالوا لمْ نک من الْمصلین لله یعنى. الصلوات المفروضة اى لم نعتقد وجوبها و فرضها.
و لمْ نک نطْعم الْمسْکین کانوا یقولون: «أ نطْعم منْ لوْ یشاء الله أطْعمه».
و کنا نخوض مع الْخائضین اى کنا نشرع فی الباطل مع الشارعین فیه، اى کلما غوى غاو بالدخول فی الباطل غوینا معه. قال عبد الله: اکثر الناس ذنوبا یوم القیامة اکثرهم خوضا فی الباطل. و قال النبی (ص): «اکثر الناس ذنوبا یوم القیامة اکثرهم خوضا فی معصیة الله».
و کنا نکذب بیوْم الدین اى بیوم الجزاء.
حتى أتانا الْیقین و هو الموت، و قیل: البعث و الیقین: العلم الذى معه یوجد ثقة القلب. و قیل: اصحاب النار یومئذ اربعة اصناف و کل واحد من هذه الاربعة کلام صنف منهم. قال الله تعالى: فما تنْفعهمْ شفاعة الشافعین اى لیس لهم من الملائکة و الناس شفیع. قال عبد الله بن مسعود: یشفع الملائکة و النبیون و الشهداء و الصالحون و جمیع المومنین فلا یبقى فی النار الا اربعة ثم تلا: قالوا لمْ نک من الْمصلین الى قوله: بیوْم الدین و قال عمران بن الحصین: الشفاعة نافعة لکل احد دون هولاء الذین تسمعون و عن انس قال: قال رسول الله (ص): «یصف اهل النار فیعذبون، قال: فیمر بهم الرجل من اهل الجنة فیقول الرجل منهم: یا فلان اما تعرفنى؟ انا الذى سقیتک شربة، و قال بعضهم: انا الذى وهبت لک وضوءا فیشفع له فیدخله الجنة یوم القیامة».
و فی روایة اخرى قال صلى الله علیه و سلم: «یقول الرجل من اهل الجنة یوم القیامة»
اى رب عبدک فلان سقانى شربة من ماء فی الدنیا فیشفعنى فیه فیقول: اذهب فاخرجه، فیذهب حتى یخرجه منها» و قال ابن عباس: ان محمدا (ص) یشفع ثلاث مرات ثم تشفع الملائکة ثم الانبیاء، ثم الآباء ثم الأبناء ثم یقول الله عز و جل: بقیت رحمتى و لا یدع فی النار الا من حرمت علیه الجنة.
فما لهمْ عن التذْکرة معْرضین اى عن تذکیرک ایاهم بالقرآن معرضین و الاعراض عن القرآن من وجهین: احدهما: الجحود و الانکار، و الآخر: ترک العمل بما فیه و قیل: التذکرة الاسلام و النبی علیه الصلاة و السلام. و «معرضین» نصب على الحال.
کأنهمْ حمر جمع حمار مسْتنْفرة قرأ نافع و ابن عامر بفتح الفاء و قرأ الآخرون بکسرها، فمن فتح فمعناه منفرة مذعورة و من کسر فمعناه نافرة نفر و استنفر، بمعنى واحد، کما یقال: عجب و استعجب.
فرتْ منْ قسْورة یعنى: الاسد. و قیل: کأنهمْ حمر مسْتنْفرة یعنى: العیر فی البریة نافرة فرت من الرماة الذین یتصیدون. و عن ابن عباس قال: القسورة رکز الناس اى صوتهم و حسهم. و قیل: القسورة سواد اول اللیل و لا یقال لسواد آخر اللیل قسورة. و قیل: کل ضخم شدید عند العرب، فهو قسورة و بهذا فسر زید بن اسلم اى فرت من رجال اقویاء. و قیل: القسورة حبال الصیادین. قوله: بلْ یرید کل امْرئ منْهمْ أنْ یوْتى صحفا منشرة هذا جواب الذین قالوا: لن نومن لرقیک حتى تنزل علینا کتابا نقرأه کما سألته الیهود ان ینزل علیهم کتابا من السماء. و قال ابن عباس: کان المشرکون یقولون: ان کان محمد صادقا فلتصبح عند رأس کل رجل منا صحیفة فیها براءة من النار کما کان عند رأس کل رجل من بنى اسرائیل صحیفة فیها براءة من النار کما کان عند رأس کل رجل من بنى اسرائیل صحیفة فیها ذنبه و کفارته اذا اصبح. قال مطر الوراق: کانوا یریدون ان یوتوا براءة بغیر عمل. و قیل: کانوا یقولون: یا محمد ان سرک ان نتبعک فاتنا بکتب من الله فیها من الله الى فلان بن فلان ان اتبع محمدا و الصحف: الکتب، و هى جمع الصحیفة و منشرة: منشورة مبسوطة، فقال الله عز و جل: کلا ردع عن اقتراح الکتب. و قیل: اعلام انهم لا یومنون و ان جاءهم الکتاب کقوله: و لوْ أننا نزلْنا إلیْهم الْملائکة... الآیة. بلْ لا یخافون الْآخرة اى لا یخافون عذاب الآخرة و لا یقدرون وقوعها و کونها، و المعنى: انهم لو خافوا النار و عذاب الآخرة لما اقترحوا هذه الآیات بعد قیام الادلة. کلا ردع و قسم، اى حقا انه تذکرة، اى القرآن تذکیر للخلق وعظة.
فمنْ شاء اتعظ به و ذکره اذ یسره للخلق.
و ما یذْکرون قرأ نافع و یعقوب تذکرون بالتاء، و الآخرون بالیاء، اى لا یومنون الا بمشیة الله و ارادته. قال مقاتل: لا یذکرون الا ان یشاء الله لهم الهدى هو أهْل التقْوى و أهْل الْمغْفرة اى اهل ان تتقى محارمه و اهل ان یغفر لمن اتقاه. و قیل: اهل ان یتقى فلا یعصى و اهل ان یغفر لمن عصى.
روى عن ثابت عن انس: ان رسول الله (ص) قال فی هذه الآیة: هو أهْل التقْوى و أهْل الْمغْفرة قال ربکم عز و جل: انا اهل ان اتقى و لا یشرک بى غیرى و انا اهل لمن اتقى ان یشرک بى ان اغفر له.
و روى عن عبد القدوس بن بکر قال: سمعت محمد بن النضر الحارثى یذکر فی قوله عز و جل هو أهْل التقْوى و أهْل الْمغْفرة قال: انا اهل ان یتقینى عبدى فان لم یفعل کنت انا اهلا ان اغفر له.